De beginjaren - The early years
| Budapest | London ~ Berlin ~ Utrecht ~ Amsterdam
Mijn grootvader, László Weiss werd op 05-01-1902 geboren te Budapest. Hij was zoon van Jószef Weiss, koopman van beroep, getrouwd met Ilona Ujhelyi. Joseph was zoon van Marton Antal Weiss en Erzsézet/Erzsebet Kardos. Ilona Ujhelyi was dochter van Zsigmund Ujhelyi en Katalin Paradi. Verdere gegevens van zijn (groot)ouders zijn niet bekend.
Ook al ken ik mijn opa slechts van zwart-wit foto’s en een geschilderd zelfportret, toch heb ik een visuele beschrijving van hem omtrent zijn uiterlijk. Hij was 1.74m lang, had donkerbruin haar en grijs-blauwe ogen.
In Budapest heeft László de kunstacademie gevolgd waarin hij zich bekwaamde als kunstschilder en reclameschilder. De opleiding duurde normaliter vanaf zijn achtiende tot en met zijn vijfentwintigste jaar, mits hij de opleing had afgemaakt natuurlijk. Het bewijs voor het volgen van deze opleiding heb ik nog niet kunnen vinden.
De Moholy-Nagy University of Art and Design, vroeger heette het Hungarian University of Arts and Design, is een kunstacademie die het meest in lijn ligt met de vaardigheden die László bezat. Deze opleiding zou een antwoord zijn op de vraag, hoe het mogelijk is geweest om als buitenlander in Amsterdam tijdens de crisis jaren dertig ten alle tijden werkzaam te zijn gebleven binnen zijn vakgebied. Van reclame schilderen op reusachtige billboards, zoals bioscoop reclames of verkiezings posters tot het maken van spotprenten en portrettekeningen.
Stel dat hij de academie af zou hebben gemaakt, zou hij omstreeks het jaar 1927 richting Duitsland gegaan zijn, waar hij zijn toekomstig levenspartner, mijn oma heeft ontmoet, Gertrud Jünkermann. Zij was geboren op 14-09-1907 te Keulen, dochter van Hans Jünkermann en Katharina Höchel. In 1945 is haar vader overleden. Zijn beroep was boekenverkoper. Haar moeder verbleef na de oorlog bij haar zus in de Hauptsrasse 4 te Blankenstein, Ruhr Gebiet. Ze was werkzaam in een ziekenhuis. Meer gegevens over haar ouders zijn niet bekend.
Budapest | London | Berlin ~ Utrecht ~ Amsterdam
László Weiss-Roland en Gertrud Jünkermann trouwden op 29-11-1929 in Londen.
Ze waren respectievelijk 27 en 22 jaar oud. Marta Gravotti en J. Baumgartner waren hun getuigen. De vader van László, Joseph Weiss werd op de huwelijksakte vermeld met als beroep; general Merchant. De vader van Gertrud, Hans Jünkermann werd vermeld met als beroep; bookseller. Op de huwelijksakte stond László vermeld als: László Weiss-Roland: advertisement/artist (Roland was zijn artiestennaam). Ten tijde van het huwelijk was Gertrud inmiddels 8 maanden zwanger van haar eerste zoon Robert.
Waarom voor Londen werd gekozen had, volgens een naoorlogse verklaring van Gertud, te maken met het feit dat de Hongaarse papieren van haar man, in Keulen destijds niet werden geaccepteerd.
Voor dit huwelijk verbleven ze een half jaar in Londen op het volgende adres: Foyer Suisse, 12 upper Bedford Place, Bloomsbury, London. Destijds situeerde juist in deze Londense buurt, de
Bloomsbury group, een centrum voor intellectuelen en kunstenaars.
Was dit een toevallige samenkomst van omstandigheden?
Budapest ~ London | Berlin | Utrecht ~ Amsterdam
Na Londen keerden ze weer terug naar Keulen alwaar hun eerste zoon, Robert werd geboren op 25-03-1930.
Het schijnt dat László zich, begin jaren dertig, een tijdje heeft aangesloten bij de Rudolf Nelson Revue in Berlijn als politiek sneltekenaar. Dit blijkt onder meer uit een brief van mijn oma waarin staat dat hij gedurende de jaren '29, '30 en '31 in Berlijn deelnam aan anti-Hitler getint cabaret. Mijn moeder herinnert zich een radio uitzending van jaren geleden waarin de programmamaker Alex de Haas vertelde dat ene Roland in het Nelson-theater fungeerde als een aparte act waarbij hij op het podium ging staan en het publiek verzocht bekende namen uit de politiek naar hem te roepen waarop hij in rap tempo een karikatuur van hen schetste.
Het Nelson-theater was gesitueerd op de Kurfurstendam, de mondiale hotspot voor kunstenaars. Cafe des Westens was daar de ontmoetingsplek voor de beroemdheden uit die tijd.
In de periode dat László in Berlijn zat groeide ook het anti-semitisme onder het regiem van de Nationaal Socialisten. Vanwege deze politiek onveilige situatie besloten László en Gertrud om verder Europa in te trekken, op zoek naar een veiliger onderkomen. Omstreeks dezelfde periode vertrok ook de Nelson revue richting Amsterdam. Rudolf Nelson was zelf Joods en had vele Joodse werknemers.
Budapest ~ London ~ Berlin | Utrecht | Amsterdam
Tot ongeveer einde '31 zou László dus werkzaam zijn geweest in Berlijn. Daarna vertrok het jonge gezin definitief naar Nederland om zich daar te gaan vestigen. In eerste instantie werd dat de stad Utrecht (23-11-1932) waar László heeft gewerkt voor het Rembrandttheater.
Tijdelijk werd Robert achtergelaten bij de ouders van Gertrud totdat ze een beetje hun zaken op orde hadden.
Op het gezinsregistratieformulier van Amsterdam stond vermeld dat László de artiestennaam Roland gebruikte, dat hij kunstschilder was en werkzaam bij het Rembrandttheater (19 november 1934) te Utrecht. Zijn geloofsovertuiging: Rooms Katholiek.
Ze vestigden zich in eerste instantie te Utrecht op de N.Heerengracht 177 bij Wessel Rhaaf, op 20 december 1933 verhuisden ze naar nummer 211, 3e (bw) in dezelfde straat. In 1934 komt Robert definitief naar Utrecht om bij zijn ouders te gaan wonen.
Vanaf 1 augustus 1934 voerde László opdrachten uit voor reclamebureau RABAG op de Zwanenburgwal 74 te Amsterdam. R.A.B.A.G. stond voor Reclame Advies Bureau Amsterdam Groningen waarvan dhr Moritz Suskind de eigenaar was. László voerde o.a. opdrachten uit zoals het schilderen van grote billboards voor de Liberale Staats Partij de Vrijheidsbond in verband met verkiezingen. Hij deed dit werk in nauwe samenwerking met de administrateur van deze partij voor de afdeling Amsterdam, de Joods Liberale heer Sam Citroen (volgens een getuigen verklaring van wijlen professor Henk Vonhoff van de huidige politieke partij de VVD, waarvan de Liberale Staats Partij de Vrijheidsbond de voorloper is geweest).
Naast het schilderen van de billboards, tekende László onder zijn artiestennaam Roland, politieke prenten in het Liberale Weekblad, het partijblad van de L.S.P.
Budapest ~ London ~ Berlin ~ Utrecht | Amsterdam |
Op 5 september 1935 vertrok het gezin vanuit Utrecht richting Amsterdam, en vestigden zich via de Heerengracht 211 op de Valkenburgerstraat 104, 3e (bw). Vanaf 1 februari ’36 werkte László vanuit een atelier op de Lijnbaansgracht 344 als niet gerechtigde voor tekenende vennoot in opdracht voor Cornelis Pieter van Dillen, voormalig eigenaar van 'Van Dillen’s Publiciteits Bureau' te Utrecht. Hun gezamelijk bedrijf heette Roland & co (Co staat voor van Dillen).
Op 15 februari ’36 verhuisde het gezin naar Amstel 272, 2e. Op 10 juni ’36 verhuisden ze vervolgens naar de Tweede Jacob van Campenstraat 112 hs, waar hun tweede zoon Richard Cornelis werd geboren op 8 april 1937.
Op 18 maart ’37 verhuisd 'Roland & co' naar de Weesperzijde 55-58.
De laatste verhuizing binnen Amsterdam op 20 september ’38, bracht hen naar de Achillesstraat 31 hs.
Op 18 Oktober ’38 werd het vennootschap tussen László en van Dillen verbroken en nam László de gehele zaak over. Een jaar later, op 9 augustus ’39, verhuisde het bedrijf naar de Spuistraat 245 I. Op 21 oktober ’39 werd het bedrijf uiteinelijk failliet verklaard.
Op 23 mei ’40 werd het faillissement opgeheven wegens gebrek aan actief, waarna op 12 juni ’40 de zaak definitief wordt opgeheven.
Tot en met ’40 was László werkzaam in een atelier op de Singel 520 en stond daar geregistreerd als Reclame-Kunstenaar. Hij deelde het atelier samen met W. Reijenga, C.A.M. Drieman en J.C. Terwijer.
Vanaf 30 augustus ’40 was László werkzaam voor de NV Tobis filmindustrie tot en met ’41. Dit is een niet geheel onomstreden betrekking gezien het feit, vanaf die datum de bezettende macht de filmindustrie overnam voor hun eigen propagandistische doeleinden.